Waterbeschikbaarheid in België, moeten we ons zorgen maken?

Door Shayp, in samenwerking met Marnik Vanclooster, Professor aan het Earth and Life Institute aan de UCLouvain

Op het eerste gezicht lijken Europese regio's over overvloedige watervoorraden te beschikken, aangezien Europe over het algemeen wordt gekenmerkt door een gematigd klimaat. Duurzame waterpraktijken zijn niet noodzakelijk een prioritair onderwerp, aangezien de beschikbaarheid van water niet vaak als een probleem wordt gezien. Dit is vooral het geval in een land als België dat vaak wordt omschreven als een regenachtig land. De laatste jaren hebben enkele elementen, zoals de oprichting van een droogte-eenheid in Wallonië, het engagement van de Vlaamse regering in een Blue Deal en beperkingen op het watergebruik tijdens de zomer in meerdere Belgische gemeenten, echter de mogelijke risico's van een watertekort onder de aandacht van het publiek gebracht. Hoe zit het met de beschikbaarheid van water in België? Moeten we ons zorgen maken? Dit artikel wil wat licht werpen op deze vraagstukken, met de wetenschappelijke input van Marnik Vanclooster, Professor en onderzoeker in hydrologie en waterbeheer aan het Earth of Life Institute van UCLouvain, voor een beter begrip van de Belgische watercontext.

Waterschaarste en droogte: Europese en Belgische context

Waterschaarste komt meestal voor in gebieden met weinig neerslag (EEA, 2020). Het wordt door de Europese Commissie (EC) gedefinieerd als "insufficiënte watervoorraden om te voldoen aan de gemiddelde behoeften op lange termijn" (EC, z.d). Het pakt de langdurige wateronevenwichtigheden aan die voortvloeien uit de combinatie van "een lage waterbeschikbaarheid met een vraag naar water dat de leveringscapaciteit van het natuurlijke systeem overschrijdt" (EC, z.d.). Droogtes daarentegen zijn het gevolg van de tijdelijk lagere waterbeschikbaarheid en kunnen overal in Europa in elk seizoen voorkomen, zelfs als regio's met weinig watervoorraden of waar de watervoorraden niet goed worden beheerd, nog grotere gevolgen ondervinden van droogtes.

Droogtes zijn de afgelopen dertig jaar in Europa toegenomen qua frequentie en impact (EC, z.d.). Dit was vooral het geval in de zuidelijke regio's, maar het fenomeen breidt zich nu ook uit naar de noordelijke regio's, waaronder België. Seizoensgebonden watertekorten komen steeds vaker voor en zullen naar verwachting in de toekomst alleen maar toenemen. Als gevolg hiervan is weinig regenval niet meer de enige factor die het risico van waterschaarste definieert, en worden duurzame waterpraktijken in België belangrijk, niet alleen om de seizoensgebonden watertekorten aan te pakken, maar ook omdat we lagere grondwaterstanden waarnemen. (Maes et al.., 2020).

Waarom wordt België getroffen door watertekorten? Wat kunnen we verwachten voor de toekomst?

Het zou paradoxaal kunnen zijn om thema's als waterschaarste en droogte in de Belgische context aan te kaarten, aangezien België vaak wordt gezien als een bewolkt en regenachtig land. Professor Vanclooster legt echter uit dat “hoewel België in een gematigd klimaatgebied ligt, het onderhevig is aan een aanzienlijk risico op waterschaarste. Dit komt door meerdere factoren die naar verwachting samen tot zeer kritieke situaties zullen leiden in de nabije toekomst”.

Een eerste factor die door de professor naar voren wordt gebracht, is de hoge mate van ondoordringbaarheid van de gronden. België is een dichtbevolkt land en de verstedelijking vergroot de bodemafdekking. Grondwaterexpert Marijke Huysmans geeft aan dat de vegetatiebedekking geleidelijk wordt vervangen door beton en asfalt (Universiteit van Vlaanderen, 2020) die voorkomen dat water de bodem infiltreert en in de grondwatersystemen onder de oppervlakte wordt opgeslagen. 

Mr. Vanclooster benadrukt ook dat “een aanzienlijk deel van de totale hoeveelheid neerslagwater slecht wordt opgeslagen en snel via het rivierennet naar de Noordzee stroomt”. Hij voegt er verder aan toe dat “de ontwerpregels voor hydraulische en drainage-infrastructuur die na de Tweede Wereldoorlog werden gebruikt voornamelijk gericht waren op het snel afvoeren van water uit het binnenland, waardoor het potentieel werd vergroot van drooggelegd land voor landbouw, industrie en verstedelijking. De ontwerpregels voor hydraulische infrastructuur waren ook gericht op het bevorderen van het potentieel van de vaarwegen voor scheepvaart en economische ontwikkeling. Dit alles heeft ertoe geleid dat er in de afgelopen landbeheerplannen te weinig ruimte is gegeven aan water en dat het waterbehoud in het binnenland laag is.”

Een tweede factor is de grote vraag naar water. Bevolkingsgroei en hoge bevolkingsdichtheid in België hebben een significante invloed op de watervraag, zowel in de afgelopen als de komende decennia. Verder is volgens professor Vanclooster de “watervoetafdruk van België ook erg hoog als gevolg van het consumptiepatroon voor water door de Belgische economie, door de verschillende sectoren en burgers, rechtstreeks of onrechtstreeks, dat hoog is en groter is dan de hoeveelheid hernieuwbare bronnen". Er is inderdaad sprake van een intensieve industriële activiteit met een relatief hoog watergebruik vergeleken met de beschikbaarheid van hernieuwbaar zoetwater, zoals blijkt uit de Water Exploitation Index Plus, ontwikkeld door het Europees Milieuagentschap.

Ten derde wordt de impact van klimaatverandering op de beschikbaarheid van water vaak bestudeerd in wetenschappelijke literatuur en professor Vanclooster wijst erop dat “klimaatverandering ook een impact heeft op het klimaat in België. Hoewel de regenval in de winter in de twintigste eeuw is toegenomen, is er geen significante tendens waargenomen qua regenval in de lente en de zomer. Toch voorspellen de meeste referentieklimaatmodellen dat klimaatverandering de seizoensgebondenheid van neerslag zal vergroten. Uit een onderzoek van Tabari, Taye en Willems (2015) blijkt dat tegen het einde van de eeuw inderdaad drogere zomers en nattere winters te verwachten zijn. Dit verhoogt het risico op overstromingen in de winter en veroorzaakt meer frequente en aanhoudende droogte in de zomer, waardoor de watervoorziening onder druk komt te staan (EEA, 2018). Dit wordt geïllustreerd door "de afgelopen vijf jaar die werden gekenmerkt door hittegolven (de laatste vond niet eens een jaar geleden plaats, van 5 tot 16 augustus 2020), met recordtemperaturen en vele periodes van matige regenval", volgens de professor aan de UCLouvain.

Kortom verklaren deze verschillende factoren waarom België, en vooral Vlaanderen door de nog hogere bevolkingsdichtheid en de geologische en topografische kenmerken, relatief weinig water beschikbaar heeft (Tabari, Taye en Willems, 2015), en de blootstelling van België aan de toenemende droogtes en het risico op waterschaarste in de toekomst. 

Gerelateerde uitdagingen en beleidsuitvoering

Zoals beschreven in het verslag "Risque de raréfaction des ressources en eau", opgesteld in samenwerking met IWEPS en SPW Environnement - DEMNA (Maes et al., 2020), zijn de uitdagingen en consequenties als gevolg van watertekorten in België talrijk. Het gaat van een milieuaspect (aantasting van de waterkwaliteit, bedreiging van de biodiversiteit, enz.) naar een sociaaleconomische dimensie (impact van droogte op landbouw, bosbouw, drinkwaterproductie; impact van lage waterstroom op elektriciteitsproductie, transport, enz.) en politieke en geopolitieke belangen (delen van hulpbronnen, klimaatadaptatie en actie, enz.). 

Qua beleid is water meer aanwezig op de politieke agenda om dit probleem aan te pakken. Op Europees niveau werd in 2000 de EU Water Framework Directive (KRW) gelanceerd en deze wordt regelmatig aangevuld met meer specifieke EU-wetten om een aanpak vast te stellen waarmee waterschaarste en droogte in de EU bestrijd worden. In 2012 werd de "Blueprint to Safeguard Europe’s Water Resources" uitgegeven als de watermijlpaal van de 2011 Resource Efficiency EU Roadmap om het waterbeleid van de EU op lange termijn te beheren. In België werden regionale waterbeheerplannen in Brussel, Vlaanderen en Wallonië uitgevoerd volgens de verplichting die voortvloeit uit de EU KRW. Ze worden voortdurend herzien en aangevuld. “In deze waterbeheerplannen worden verschillende maatregelen voorgesteld om een goede ecologische toestand van de verschillende oppervlakte- en grondwaterlichamen te bereiken”, bevestigt professor Vanclooster. Toch vestigt hij de aandacht op de “noodzaak van aanvullende maatregelen, aangezien de recente droogtes van de afgelopen vijf jaar hebben duidelijk gemaakt dat de blootstelling en kwetsbaarheid voor droogte van verschillende sectoren in België zeer hoog blijft. Ook blijft het toenemend aantal uitzonderlijke regenbuien de huidige hydraulische infrastructuur onder druk zetten, waardoor vaak ongewenste overstromingen ontstaan. Daarom moeten er meer inspanningen worden gedaan voor een geïntegreerd en duurzaam waterbeleid. In dat opzicht is de Blue Deal die de Vlaamse regering in 2020 lanceerde een goed voorbeeld van hoe het waterbeleid kan worden versterkt om de vele watergerelateerde uitdagingen het hoofd te bieden.”

Onderzoek en technologische ontwikkeling pakken ook watergerelateerde problemen en de bestrijding van droogte en overstromingen op verschillende manieren aan. Onderzoekers analyseerden en maakten projecties over de beschikbaarheid van water, de waterkwaliteit en de impact van klimaatverandering, om beleidsmakers te voorzien van de juiste informatie en instrumenten voor besluitvorming. Er is echter nog steeds aanvullend onderzoek en ontwikkeling in de watersector nodig, zoals Marnik Vanclooster uitlegt dat “de onzekerheid over de huidige en toekomstige beschikbaarheid van waterbronnen groot blijft. Met nieuwe SMART-technologieën kan een meer rigoureuze en nauwkeurige diagnostiek van het watersysteem worden gemaakt, waardoor een nauwkeuriger en lokaal aangepast waterbeheer mogelijk is. Met meer geavanceerde modellen, gebaseerd op big water data afgeleid van het internet der dingen in de watersectoren, kunnen betere en nauwkeurigere voorspellingen worden gedaan over de evolutie van de watervoorraden, waardoor een specifieker waterbeheer in verschillende sectoren mogelijk wordt”. 

Inmiddels ontstaan er ook particuliere initiatieven om watergerelateerde problemen aan te pakken en bieden technologieën, zoals die van Shayp, concrete kansen voor een duurzamer waterbeheer, in dit geval in de bouwsector. Het toenemend aantal en de hevige intensiteit van droogtes zullen in de 21e eeuw, gezien de impact van klimaatverandering, niet vermeden worden. Alle inspanningen tellen. Het is namelijk een combinatie van niet alleen publieke en private, en mondiale en lokale initiatieven, maar ook de bewustmaking en gedragsverandering qua watergebruik.

Over Shayp

Shayp is een Belgisch technologiebedrijf gespecialiseerd in de analyse van waterverbruik en vroege lekdetectie. Het helpt eigenaren en beheerders van onroerend goed gemiddeld 20% op hun waterrekening te besparen dankzij een unieke, niet-invasieve en gebruiksvriendelijke watermonitoring technologie, gelabeld door de Solar Impulse Foundation.

Sinds de oprichting in oktober 2017 heeft Shayp uitstekende resultaten behaald bij openbare en particuliere organisaties (steden, gemeenten, ziekenhuizen, scholen, appartementencomplexen, verzekeraars, enz.), waardoor ze jaarlijks honderden miljoenen liters water besparen en de hun waterrekening met geoptimaliseerd onderhoud.

Erkend als de Belgische startup van het jaar door de Belfius Smart Belgium Awards in 2018, bekroond met de Seal of Excellence van de Europese Commissie en een van de acht wereldwijde beste startups in het Zürich Innovation World Championship, combineert Shayp innovatie, eenvoud en ecologie in haar unieke solution. Shayp wil daarmee niet alleen bijdragen aan het bewust gebruik en gedrag van water, maar ook het realiseren van meer veerkrachtige en duurzame gebouwen.

Referenties

European Commission. (z.d.). Water Scarcity & Droughts in the European Union - About Water Scarcity and Droughts. Van https://ec.europa.eu/environment/water/quantity/about.htm (05/05/2021)

European Environment Agency. (2018, August 30). Water use in Europe — Quantity and quality face big challenges. Retrieved May 05, 2021, from https://www.eea.europa.eu/signals/signals-2018-content-list/articles/water-use-in-europe-2014

European Environment Agency (EEA). (2020, November 23). Water use and environmental pressures. Retrieved May 5, 2021, from https://www.eea.europa.eu/themes/water/european-waters/water-use-and-environmental-pressures

Maes, E., Généreux, C., de Thysebaert, D., Ritondo, R., & Claisse, F.. (2020, Septembre). Risque de raréfaction des ressources en eau sous l’effet des changements climatiques : quelques enjeux prospectifs. Cahier de prospective de l’IWEPS, 4. Geconsulteerd op 5 mei, 2021, op https://www.iweps.be/publication/risque-de-rarefaction-des-ressources-en-eau-sous-leffet-des-changements-climatiques-quelques-enjeux-prospectifs/

Tabari, H., Taye, M. T., Willems, P (2015). Water availability change in central Belgium for the late 21st century. Global and Planetary Change, Volume 131, pp. 115-123.

https://doi.org/10.1016/j.gloplacha.2015.05.012.

Universiteit van Vlaanderen. (2020, 16 april). Vlaanderen heeft een watertekort! Hoe komt dat? [Video]. Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=343GZO83jy0